فرصت حل اختلافات ایران با عربستان و امارات فرا رسیده است
دیپلماسی ایرانی: نگاهی به روند اقدامات و اظهارات اخیر مقامات ریاض و ابوظبی نسبت به ایران و تماس‌هایی که در دو ماه اخیر میان ایران، عربستان و امارات متحده عربی که به منظورهای مختلف ازجمله حج ابراهیمی و نیز امنیت حمل‌ونقل دریایی در تنگه هرمز و خلیج‌فارس برقرار شد، نشان از آن دارد که این دو کشور عربی خلیج‌فارس، سیاست تنش‌زایی و ستیزه‌جویی را به سیاست کاهش تنش و تنش‌زدایی در برابر تهران، تغییر داده‌اند. تغییری که از نگاه برخی کارشناسان، راهبردی و از نگاه برخی دیگر از تحلیلگران، تاکتیکی تلقی شده که البته دلایل مختلفی را می‌توان برای اتخاذ آن تبیین کرد.
براین اساس ما در این یادداشت، با گریزی بر تغییر رفتار عربستان سعودی و امارات نسبت به ایران و اشاره به مصادیق تغییرِ رفتارهای پیش‌آمده و تبیین دلایل آن، به این موضوع مهم که آیا اکنون فرصت دیپلماسی برای ترمیم روابط و تنش‌زدایی میان تهران با ریاض و ابوظبی، فراهم‌شده است یا خیر، می‌پردازیم.
تغییر رفتار عربستان و امارات مقابل ایران (از تنش‌زایی تا تنش‌زدایی)
سال 1394 سال اوج تنش‌های میان دو کشور ایران و عربستان بود. در این سال تحولات گوناگونی صورت پذیرفت که بر روابط ایران و عربستان سعودی تأثیر منفی گذاشت. تحولاتی نظیر حمله ائتلاف عربی وابسته به عربستان علیه ملت یمن، وقوع فاجعه منا و کشتار حج گذاران ایرانی و نهایتاً تسخیر سفارت سعودی‌ها در تهران موجب وقوع اختلافات و تنش شدیدی میان ایران و عربستان شد. تنش و اختلافی که مقامات دو کشور را به سمت اتخاذ مواضع خصمانه‌ای برای طرف مقابل سوق داد. تنشی که نهایتاً موجب شد که دو کشور روابط دیپلماتیکشان را با یکدیگر قطع کنند. متعاقب با قطع روابط ایران و عربستان، امارات متحده عربی به‌عنوان یکی از متحدان عربستان در منطقه نیز روابط سیاسی خود را با جمهوری اسلامی ایران قطع کرد و همگام با ریاض، سیاست مقابله با تهران را آغاز کرد.
از نگاه دیگر، برخی تحولات سیاسی و ژئوپلیتیکی ازجمله اقدام جمهوری اسلامی ایران در سرنگونی پیشرفته‌ترین پهباد آمریکایی و توقیف کشتی انگلیسی و متعاقب آن پیام‌های راهبردی منعکس‌شده این قدرت‌نمایی ایران به کشورهای منطقه و فرا منطقه‌ای، ضمن اینکه نشان داد که ایالات‌متحده آمریکا توانایی حمله نظامی مستقیم به ایران را ندارد، بلکه این تحولات موجب شد که عربستان سعودی و امارات متحده عربی که تا دو ماه پیش‌ازاین اتفاق، همواره در جبهه منازعه لفظی علیه ایران، نقش پیش‌قراول را بازی می‌کردند، متوجه شدند که به‌هیچ‌عنوان نمی‌توانند روی کمک و حمایت نظامی ایالات‌متحده و کشوری دیگر در برابر هرگونه درگیری احتمالی با ایران حساب کنند، براین اساس این دو کشور ترجیح داده‌اند که از خطِ مقدم تنش‌زایی با ایران، چند گام به عقب بازگردند.
علاوه براین، ناکامی عربستان سعودی و امارات متحده عربی در جنگ علیه ملت یمن نیز موضوعی آشکار و مرتبط با این موضوع است. گرفتاری چندساله ریاض و ابوظبی در باتلاق یمن که باوجود حمایت‌های همه‌جانبه غرب از آنان صورت گرفته است، این دو کشور را در شرایط پیچیده و دشواری قرار داده است، به‌گونه‌ای که با ایستادگی چندساله مردم یمن و گسترش ابعاد جنگ به‌ویژه با بهره‌گیری انصار الله یمن از موشک و پهباد، نه‌تنها امکان پیروزی نهایی را برای ائتلاف به رهبری عربستان از بین برده است، بلکه شکست و تحقیر تمام ائتلاف سعودی-اماراتی در جنگ علیه ملت یمن نیز نزدیک و محتمل‌تر به نظر می‌رسد.
نگرانی و هراس ریاض و ابوظبی از اتخاذ راهبرد تهاجمی و حملات موشکی و پهپادی انصار الله یمن به تأسیسات حیاتی این دو کشور و اینکه احتمال پایان جنگ یمن، به نفع آنها، عملاً غیرممکن شده است، مجموعه دلایل تکمیل‌کننده در تبیین چرایی تغییر رفتار عربستان سعودی و متحدش امارات متحده عربی نسبت به سیاست‌های ستیزه‌جویانه و تنش‌آفرین در برابر ایران است.
یکی دیگر از مصادیق تغییر رفتار عربستان سعودی نسبت به ایران به موضوع حج ابراهیمی امسال بازمی‌گردد. چنانچه امسال زائران ایرانی بسیاری به‌منظور انجام اعمال حج ابراهیمی، در کشور عربستان سعودی حضور یافته‌اند که این حضور بنا بر آمار سازمان حج و زیارت ایران، طبق تفاهم‌نامه‌ای میان تهران و ریاض صورت پذیرفت که بر اساس آن ۸۸ هزار نفر ایرانی اجازه شرکت در حج امسال در کشور عربستان را یافتند.
حضوری که حاصل توافق مقاماتی از ایران و عربستان سعودی در مکه، به‌صورت غیرعلنی و در سطح بالابود. توافقی که موجب استقبال متفاوت و گرم عربستانی‌ها از زائران ایرانی شد. استقبالی که نشان داد دو کشور ایران و عربستان به‌رغم قطع روابط سیاسی، تماس‌هایی پیرامون موضوع حج برقرار کرده‌اند. تماس‌هایی که منجر شد که کارکنان وزارت امور خارجه دو کشور همکاری‌هایی را در شکل همکاری‌های کنسولی و مسافرتی با یکدیگر انجام دهند، همکاری‌هایی که در واقع ماحصل مذاکرات و توافقات انجام‌شده مسئولین دو کشور، در شکل دیپلماسیِ حج، بوده است.
این شکل از توافقات و همراهی و همکاری عربستان با ایران در موضوع حج علاوه بر اینکه نشان داد که می‌توان در زمانی که حتی روابط سیاسی ایران و عربستان قطع است، در موضوعات مهمی، دو کشور باهم گفت وگو و تعامل کنند و در مسیر توافق و توسعه روابط میان دو کشور، اقداماتی انجام داد، این پیام را که سیاست عربستان سعودی در مقطع فعلی تنش‌زدایی و یا حداقل کمتر کردن تنش‌ها با ایران است را به‌طرف ایرانی ارسال کرد.
دیگر مصداقِ تغییر رفتار دو کشور عربستان و امارات برابر ایران، زمانی خود را نشان داد که ابوظبی به‌عنوان یکی از متحدان اصلی ریاض- پس از شش سال خصومت، مذاکراتی را با مقامات امنیتی مرزی تهران ترتیب داد و چندی بعد مقامات مرزبانی دو کشور دیدار کردند. دیداری که در آن دو طرف درباره امنیت ناوبری و دریانوردی در خلیج (فارس)، تنگه هرمز و تنگه باب المندب که دروازه‌ای به دریای سرخ است، بحث و تبادل‌نظر کردند.
متعاقب دیدار مقامات ایران و امارات، از سوی برخی رسانه‌ها ازجمله دبکا فایل رژیم صهیونیستی، این‌طور گفته شد که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی نیز در فکر این است که با ایران گفت وگوهایی مثبت همانند آنچه اماراتی‌ها با ایران داشته‌اند، داشته باشد، علاوه براین، اظهارات چندی پیش ولیعهد سعودی‌ها در گفت‌وگو با روزنامه الشرق الاوسط در 16 ژوئن گذشته مبنی بر اینکه ما خواهان جنگ در منطقه و با ایران نیستیم نیز مصداق و مزید براین موضوع است که سعودی‌ها، حداقل به دنبال افزایش تنش با ایران نیستند.
به هر صورت، کاملاً مشخص است که مقامات عربستان سعودی دیگر اظهارات تندی علیه تهران مطرح نمی‌کنند و رسانه‌های وابسته به آنها نیز با تغییر راهبرد رسانه‌ای محسوسی، علاوه بر اینکه دیگر سیاست دشنام‌گویی و حمله به ایران را پیاده‌سازی و اجرا نمی‌کنند، بلکه باهدف زمینه‌سازی برای مرحله گفت وگو با مقامات تهران، تقریباً سیاست محتاطانه و تنش‌زدایی را با ایران در حوزه راهبرد رسانه‌ای خود، در پیش‌گرفته‌اند.
فرصت دیپلماسی برای ترمیم روابط و تنش‌زدایی
نگارنده یادداشت معتقد است که تغییر رفتار سعودی‌ها و اماراتی‌ها در مقابل ایران، این نوید را می‌دهد که اکنون امکان مذاکرات و گفت وگو با آنها برای کاهش اختلافات و تنش‌زدایی در موضوعات اختلاف‌آفرینی که این کشورها را سال‌هاست با یکدیگر مواجه کرده است، وجود دارد، گرچه باید دقت نیز کرد که این تغییر رفتار دو کشور عربستان و امارات، هرچند باید مثبت تلقی و مورد استقبال قرار گیرد اما به‌هیچ‌عنوان نباید این تغییر رفتار را راهبردی تلقی کرد.
به‌هرحال با در نظر گرفتن زمان فعلی که جمهوری اسلامی ایران در موضع برتر و قدرتمند قرار دارد و عربستان سعودی، نیز به دلایلی که اشاره شد سیاست تنش‌زدایی و همکاری را ولو به‌ظاهر در برابر ایران آغاز کرده و امارات متحده عربی نیز به دلیل درک تبعات خطرناک هرگونه تقابل نظامی با ایران و حملات تهاجمی انصار الله به منافع حیاتی‌اش؛ به دنبال تجدیدنظر در سیاست تنش‌زایی با ایران است.
لذا با توجه به این شرایط و تحولات پیش‌آمده، به دستگاه‌هایی که مسئولیت ایجاد روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران هستند، (ازجمله مجامع رسمی و دیپلماتیک نظیر وزارت امور خارجه و شورای عالی امنیت ملی)، پیشنهاد می‌شود که از موقعیت پیش‌آمده، استفاده مطلوب و بهینه شود و فضا و شرایط را برای ترمیم روابط ایران با این دو کشور فراهم کنند.
باید دقت داشت که سه کشور ایران و عربستان سعودی و امارات به‌رغم تفاوت‌های ایدئولوژیک و اختلافات بسیار، نمی‌توانند روابط سیاسی‌شان را به مدت طولانی قطع کنند، بلکه لازم است که با حفظ حقوق و توجه به منافع خود، به‌نوعی تعامل و توافق برای حل مشکلات و اختلافات برسند.
لذا پیشنهاد می‌شود که جمهوری اسلامی ایران از پالس‌های مثبتی که عربستان سعودی در موضوع حج، مسئله بازگشایی دفتر حافظ منافع ایران و حتی موضوع بازگشایی کنسولگری‌های دو کشور به ایران می‌دهد و نیز سیاست همکاری جویانه و تنش‌زدای امارات متحده عربی با ایران در بحث امنیت حمل‌ونقل در خلیج‌فارس و یمن، به نحو صحیح و معقولانه، استقبال و استفاده کند.
براین اساس، باید توجه کرد که در شرایط حاضر، تنها با استقبال از رفتارِ تنش‌زدای این دو کشور و استفاده از فرصت مطلوب پیش‌آمده، می‌توان به بهبود روابط ایران با کشورهای عربی و ایجاد ثبات و امنیت پایدار در منطقه غرب آسیا امیدوار شد، لذا نباید به‌راحتی از این فرصتِ ولو ظاهری، عبور کرد و چشم بر آن بست.